Türk Düşünürler Tarihi

27/02/2024

379

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi

Türk düşünürler tarihi ile ilgili ilk eserler 16. ve 17. yüzyılda Taşköprülüzade Ahmet Efendi ve Katip Çelebi tarafından verilmiştir. Bu eserlerin çerçevesi Osmanlı ve İslam medeniyeti ile ilgili düşünürleri kapsamaktadır. 16. yüzyıldan önce benzeri çalışmalara rastlanmamıştır. Osmanlı döneminde başlayan incelemeler ve eserler devamında 20. yüzyıl başlarında Bursalı Mehmet Tahir ve Fuat Köprülü tarafından yazılan eserlerle bir envanter ortaya konmuştur.

Burada dikkat çekici husus Fuat Köprülü’ün eserinde çerçeve Türk kimliği üzerinden çizilmiştir. Eserin adı Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar‘dır.

Taşköprülüzade Ahmet
Katip Çelebi
Bursalı Mehmet Tahir Osmanlı Müellifleri (1915)
Fuad Köprülü Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (1918)

Taşköprüzade Ahmed Efendi ya da tam adıyla Taşköprülüzade İsameddin Ahmed bin Mustafa (d. 2 Aralık 1495, Bursa – ö. 16 Nisan 1561, İstanbul), Osmanlı Devleti’nin ilk bilim tarihçisi ve ilk ansiklopedi yazarıdır. Osmanlı ulemasından olan Taşköprülüzade Ahmet Efendi, Biri “ilimler”i, diğeri ise “bilginler”i konu edinen eserleri kaleme almıştır.

Kâtip Çelebi ya da Hacı Halife (Şubat 1609, İstanbul – 6 Ekim 1657, İstanbul); tarih, coğrafya, bibliyografya ve biyografya ile ilgili çalışmalar yapmış Türk-Osmanlı bilim insanı ve aydını. Keşf el-Zunun an Asâmi el-Kutub ve el-Fünûn: Arapça yazılmış 15.000’e yakın kitap ve 10.000’e yakın yazarı tanıtan büyük bir bibliyografya ansiklopedisi mâhiyetindedir. Mısır’da, Almanya’da, İstanbul’da basıldı. Latince ve Fransızcaya çevrilmiştir.[9] İlimlerin sayımını ve taksimini konu edinecek ölçüde, kitapları (kütüb) ve ilmî disiplinleri (fünûn) içeren geniş muhteviyatlı bir eserdir. Müellifi tarafından sonradan “Keşfü’z-Zunûn an Esamü’l-Kütübi ve’l-Fünûn” şeklinde adlandırılmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti Dönemi

Türkiye Cumhuriyet’nin başlangıcı ile birlikte Hilmi Ziya Ülken‘in 1933 yılında yayınlanan Türk Tefekkürü Tarihi adlı eseri düşünürler tarihimizi en eski Türk devirlerine kadar götürmüştü, bu açıdan son derece derinlemesine bir bakış açısına sahiptir. Ardından 1970’li yıllarda Hilmi Ziya Ülken Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi adlı geniş kapsamlı kitabı ile son devre düşünce tarihimizi çok detaylı şekilde incelemiştir.

Kronolojik bir envanter çıkardığımızda Türk Düşünürler Tarih’inin 20 düşünür tarafından inceleme konusu yapıldığını görmekteyiz.

Fuad Köprülü
Hilmi Ziya Ülken
Ahmet Hamdi Tanpınar (*)
Mübahat Küyel
Aydın Sayılı
Ümid Hassan
Selahattin Hilav
Süleyman Hayri Bolay
Fahrettin Olguner
Hasan B. Paksoy
Şerif Mardin
Zekeriya Kitapçı
Şükrü Hanioğlu
Kurtuluş Kayalı
Fatih M. Şeker
Teoman Duralı
İhsan Fazlıoğlu
Ayhan Bıçak
H. Ömer Özden
Hüseyin Gazi Topdemir

(*) Tevfik Fikret Antolojisi, Semih Lütfü Kitabevi, 1937; Namık Kemal Antolojisi, Muallim Ahmet Halit Kitabevi, 1942; Ondokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1949; Genişletilmiş ikinci baskı: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1956

Yabancı Yazarlar

Burada ayrıca değinmemiz gereken Amerikalı antropolog Frederick Starr tarafından 1995 yılında yayınlanan Kayıp Aydınlanma adlı eserdir. Bu eserde Türkistan‘daki Türk düşünürleri kapsamlı şekilde incelenmiş de, tezler ortaya konmuştu. Ayrıca İsviçreli Elmar Holenstein tarafından yazılan ve 2015 yılında dilimize çevrilen Felsefe Atlası başlıklı çalışmada da Türk düşünürler, ve Türk düşünce coğrafyasına ile ilgili tespitler yer almaktadır. Kitap coğrafya ve düşünürler başlığı altında iki ayrı bölümde incelenmektedir.

Kolektif Eserler

Türk Düşünce Tarihi Süleyman Hayri Bolay Tanzimat’tan Günümüze Türk Düşünürleri (7 Cilt – 8 Kitap) (editör)
Türk Düşünce Tarihi El Kitabı editör Bayram Ali Çetinkaya, 2018.
İslam Düşünce Atlası https://islamdusunceatlasi.org/

İslamiyet Dışı Türk Düşünürleri

Eserler incelendiğinde Türk düşünürler tarihinin İslamiyet dışı alanının genel tespitlerle geçiştirildiği detaylı incelemelerin söz konusu olmadığı görülmektedir.

Özellikle yazıtlar ile ilgili incelemelerin hece, kelime tartışmalarına indirgendiği, felsefi boyutlarına, özellikle tarih felsefesi boyutuna hemen hemen hiç rastlanmadığı gözlemlenmektedir. Aynı şekilde sözlü düşünce ürünleri de sadece tasvir ve tespit edilmekte ama tahlil edildiğine rastlanmamaktadır. Kurucu metinler olan sözlü düşünce eserlerinin (destanlar vb.) ve yazıtların felsefi açıdan incelenmesi ve doktora tezlerine konu olması, düşünce ufkumuz açısından katkılar sağlayacaktır. Halbuki Batı Medeniyeti kendisini Türkiye coğrafyasında kayda geçirilmiş olan İlyada ve Homeros destanları üzerinden temellendirmiş ve bu destanlarla ilgili çok geniş ve kapsamlı literatürler oluşmuştur.

Türk Dünyası Düşünürleri

Diğer bir tespiti ise Avrupalı, Arap ve İranlı çevrelerin yoğun propaganda faaliyetlerinin neticesinde Türk düşünürlerin kimliği reddedilerek Arap ve İranlı düşünürler arasında sayılmaktadırlar. Bu algıyı reddeden Aydın Sayılı, Mübahat Küyel, Zekeriya Kitapçı gibi düşünürlerin dışındaki Türk düşünürleri bu konuda ilgisizdirler ve hassasiyet göstermemektedirler.

Giderilmesi gereken önemli bir eksiklik ise Türk kimliği tanımındaki dağınıklık ile ilgilidir. Özellikle 1930’lardaki Stalin doktrini uygulamalara neticesinde Türkistan‘daki Türk kimliği parçalanmış ve yok edilmiş yerlerine boylar Kazak, Özbek, Türkmen vb.bir kimlik olarak gösterilmiştir. Türkiye’deki düşünürler tarihi incelemelerinde de sadece Türkiye ve Osmanlı imparatorluğu esas alınmaktadır. Türkistan’daki Türk düşünürlerinin ve düşünce hareketlerinin de kapsama dahil edilmesi son derece önemlidir. Türk Devletler Teşkilatı‘nın bir Türk Düşünürler Ansiklopedisi, Düşünürler Atlası tarzında projeleri başlatması, eserler yayınlanması önemlidir ve beklenmektedir.

Bu manada, Ahmet Yesevi Üniversitesi tarafından internette yayınlanan Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü ve Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü önemli eserlerdir.
Atatürk Kültür Merkezi tarafından yayınlanan, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi (9 Cilt) adlı kolektif çalışma ise Türk Dünyasının bütününe ulaşma, Türk kimliğindeki bütünlük kavramı açısından önemli bir eserdir.