Tonyukuk, Jeopolitik ve Saha

曰Ling2
嗕Lan1
㵤Liang1+2
䓀Gan1
⢷Xia1
㚼Shuo3
ẋDai2 ⭂Ding3
並Bing2
⩗Gui2
壇Tan1
勝Sheng1
⍇Yuan1
渥Yan1
哂Yu2幽You1
㖴⸛
Changping1
嵁Zhao1
㚫Hui1
沜㱁Mingsha1
⾣Xin2
北庭Beiting2

Uygun jeopolitik ortamına yerleştirildiğinde, altıncı yüzyılın sonunda Çin politikasının bir tampon bölge yaratmak ve bu bölgeyi Tulan (Dulan) Kağan’ın ölümünden sonra gerçek bir Doğu Türk İmparatorluğu hayatta kalmış gibi bir imparatorluk ilan etmek olduğunu görüyoruz. Tarih yazımının tuzağı burada: Çinliler kötü bir pazarlıktan daha iyisini yaptılar çünkü Dulu (Tuldikh) beklentileri karşılayamadı. Şampiyonlarının Büyük Kağan olduğunu iddia ettiler, oysa o aslında Tiele ve Batı İmparatorluğu’nun ana rolleri oynadığı bozkırdaki siyasi sahneden büyük ölçüde kovuldu.

Çin’in iç siyasetinde kaos patlak verdiğinde, bu tampon bölge gerçekten de Shibi ve Xieli yönetiminde güçlü bir Güney İmparatorluğu’na dönüştü. Ancak bu, göçebe müttefikleri yerleştirmek için bu kuzey Ordos bölgesini kullanmanın son derece tehlikeli olduğunu kanıtlayan tamamen beklenmedik bir gelişmeydi; Antik Çağ’da Ordos, Hun (Xiongnu) halkının güçlendiği ilk bölgeydi. Shibi ve Xieli yönetimindeki Doğu İmparatorluğu, Çin sınırını doğuya doğru takip eden çok uzun bir imparatorluk, kuzey Çin’i yağmalayarak yaşadı. Sarayı Gobi’nin kuzeyine geri koyma yönünde belirgin bir girişim yoktu. İlk Türk İmparatorluğu’ndan çok farklıydı ve bu ilk imparatorluğun bir mirası olarak görülemez, ancak Çin’in karmaşık Ashinas politikalarına verdiği yanıtın bir sonucu olarak görülebilir.

Bu bizi yedinci yüzyılın sonuna, 682‘de kısa süre sonra İlteriş Kağanı olacak olan Kutluğ’un (Kutluγ) isyanına götürür (Şekil 2). İsyanın güneyde kök saldığına şüphe yoktur.Türklerin üssü Yinshan ve Kara Nehir bölgesi, yani Hohhot çevresindeki bölgeydi: Czeglédy 1962’de Tonyuquq yazıtındaki Çogay Kuzi/Yiş‘in isyancıların bir araya gelip imparatorluklarını kurdukları yer olduğunu, Yinshan‘dan başkası olmadığını (Çogay, Yin ile aynı anlama gelir, gölgeli, bir dağın kuzey yamacı) ve aynı yazıttaki Karakum’un başkentinin Çince metinde Heisha cheng olduğunu (ikisi de siyah kumlar anlamına gelir), Yinshan‘ın kuzey yamaçlarında bulunan bir yerleşim yeri olduğunu gösterdi (Czeglédy 1962, 55–56)8.

Çin kaynaklarında belirtilen tüm topografik isimlerin basit bir listesi, coğrafyadan bahsedecek olursak, İkinci Doğu İmparatorluğu’nun başlangıçta Xieli imparatorluğunun bir yeniden canlanması olduğunu her türlü makul şüphenin ötesinde göstermektedir. Yinshan‘dan Çin’in kuzeydeki tüm vilayetlerine bir nesil boyunca defalarca baskınlar düzenlediler (Liu 1958, 433–439; Skaff 2012, 302–312’deki baskın listeleri).

Ancak bu, Orhun yazıtlarında geçmişin bir özelliği olarak açıkça anlatılmıştır. Bu metinlerde tekrarlanan mesaj, Türk İmparatorluğu’nun son yıllarında Türk kağanlarının ikametgahı olan Ötüken‘e övgüdür. Dolayısıyla, Dulu‘nun (Tuldikh) kuzeyden güneye kaçışından bir asır sonra, ikinci Türk İmparatorluğu’nun örgütlenmesinde fark edilmeyen büyük, tersine çevrilmiş bir coğrafi kayma gerçekleşmiş olmalıdır.

Sebep açıkça, resmi yazıtlar gibi propaganda metinlerinde açıkça tanınamayan Türklerin yıkıcı stratejik yenilgisinde yatmaktadır: Aslında Türkler, Çinlilerin askeri bir hamlesiyle Yinshan’ı terk etmeye zorlandılar.

708‘de Çin ordusu, Huanghe’nin kuzeyinde üç müstahkem nokta kurarak Yinshan Türklerini güneyden kesti. Bu hamle hakkında çok daha fazla şey bilmek isterdik ancak metin kesin değil (Jiu Tangshu 194a: 5172; Liu 1958, 169).

Yinshan ve Hohhot Vadisi, Dulu‘dan (Tuldikh) beri Türk gücünün kalbi olduğundan, yeniden canlanan bir Tang hanedanı bağlamındaki bu Çin ilerlemesi güç dengesini değiştirdi.

Sonuç hemen oldu ve Türklerin Çin kuzey sınırına yaptığı yıllık baskınların tamamen sona erdiğini görüyoruz. Bir daha asla kuzey Ordos bölgesinin veya kuzey Shanxi’nin vilayetlerini yağmalamaya gelmeyeceklerdi. Türk İmparatorluğu’nun ekonomik stratejisi bir kez daha değişmek zorundaydı.

Bu üç müstahkem noktanın böylesine etkili olması bir bakıma oldukça gizemlidir. Karakum, Yinshan‘ın diğer tarafındaydı ve hiçbir metin Yinshan‘ın doğrudan fethinden bahsetmez. Türkler aslında Yinshan‘dan kovulmadılar, onları terk ettiler. Belki de artık saray için güvenli olması için Çin sınırına çok yakındılar.

Ya da Yinshan‘ın kendisi, Huanghe ve Heihe tarım ovalarından veya/veya daha güneydeki baskın hinterlandından kesilirse gerçek bir imparatorluk merkezini sürdürmek için yetersiz olabilirdi9.

Tersine, bu üç kalenin inşasından sonra, kuzeyden ulaşılabilecek sınır boyunca çok daha doğudaki bölgelerde bile baskınların tamamen sona ermesi, aslında Yinshan‘ın önceki doğu baskınlarının başlangıç ​​noktası olduğunu, kuzey olmadığını düşündürmektedir.

Ancak bu stratejik yenilgi, ekonomik ve politik önemi ne olursa olsun, Tonyukuk’un etkisi altındaki imparatorluğun evrimiyle hafifletildi. Yedinci yüzyılın ilk on yıllarının aksine, kağanlar ve özellikle baş danışmanları Tonyukuk, 708‘de güney kısmını terk etmek zorunda kalmadan önce imparatorluklarının kuzey kısmına ilgi gösterdiler.

Kuzeyin bu fethinin kronolojisi kesin olarak bilinmemektedir, İlteriş’in (682-691) hükümdarlığı döneminde, belki de Hebei’deki 687‘deki büyük doğu seferinden önce 685 veya 686‘da gerçekleşmiş olmalıdır-Ötüken‘in fethi, Tonyukuk’un yazıtında Shandong’dan denize kadar yapılan bazı akınlardan hemen önce bahsedilir10.

İmparatorluğun kuzey kesiminin bir güç merkezi olarak önemi de bilinmemektedir: Olaylardan sonra fikirlerini savunmak için yazan Tonyukuk , “[kağanı?] ve Türk halkını Ötüken diyarına götürdü” dediğinde cum grano salis* olarak okunmalıdır. Ancak, İlteriş Kağan’ının faaliyetlerinin çoğunun imparatorluğun kuzeyinde değil, güneyinde ve doğusunda yoğunlaştığı anlaşılmaktadır:

Tonyukuk’un İlteriş’e atfettiği 19 akından sadece beşi Oğuzlara karşıydı ve bunlardan ilki Gobi’nin güneyinde gerçekleşmiş olabilir. Kuzey, her şeyden önce Tonyukuk’un etki alanıydı ve oradan Kırgızlar ve On Oklara akınlar düzenledi: Tonyukuk’un kendi yazdığı gibi “Ötüken diyarına yerleştim”, kağana değil.

Kapgan Kağan (691–716) daha geniş bir vizyona ve çok daha fazla araca sahipti: 698‘de ilk kez Çin kaynaklarında 黑紗南庭 “Karakum’daki Güney Sarayı” ifadesini görüyoruz (Jiu Tangshu 194a: 5169; Liu 1958, 162). Açıkça 698‘de neredeyse bir asırdan fazla süren bir durum sona erdi ve Kapgan imparatorluğu artık Gobi’nin her iki yakasında kurulmuştu – tıpkı ilk Türklerin imparatorluğunun doruk noktasında olduğu gibi.

Ancak bu, Çin’in 708’deki hareketinin buna son vermesiyle çok kısa bir süre devam edecekti. Kuzeye çekilmek zorunda kalan ve artık her zamanki kaynakları olmayan Kapgan Kağan, güney hariç her yöndeki tüm asi kabilelere çılgınca boyun eğdirmeye çalıştı. Ötüken‘i üs olarak kullanmış, ancak birkaç yıl sonra 716‘da öldürülmüştür. 711-712 yıllarında batıya doğru yapılan büyük sefer, Çin’in artık ulaşılamayacak bir yerde olması nedeniyle yağma için alternatif bir yer bulma zorunluluğundan kaynaklanmış olabilir.

Yani kötü bir durumdan en iyi şekilde yararlanmak Bilge Kağan ve Kül Tegin’e kalmıştı . Bu bağlamda, Orhun yazıtının mesajı saf politik propagandadır ve gerçekte ne söylediklerine yakından bakıldığında bu yorum doğrulanmaktadır. Bilge Kağan tahtı miras aldığında, daha doğrusu kuzeninden devraldığında, Türkler zayıf, fakir ve çaresizdi. Orhun metinlerine göre, batıya ve doğuya göç etmek zorunda kalmışlardı.

Bu metinler, güneyden göç gönüllü ve barışçıl olmadığı için, Çogay dağı ve Tögültün Vadisi’nin aksine, Ötüken ve Orhun bölgelerinin uzun politik değerlendirmeleridir: “Güneye giderseniz ölürsünüz” der metin, “Ötüken‘de kalırsanız kervanlar gelir” ifadesinin aksine.

Bu, Çogay ve Tögültün’ün Türklerin gerçek yurdu olduğu bir asırlık Türk tarihinin tersine çevrilmesini haklı çıkarma girişimi, değişimin nihayetinde bir Çin hamlesi ve bir Türk yenilgisiyle gerçekleştiğini gizleme girişimidir. Orhun yazıtlarının siyasi mesajı, bu asırlık perspektife konulduğunda çok daha nettir.

Benzer şekilde, bu metinlerde Bumin ve İstemi’ye yapılan çağrı, Türklerin gizemli Ötüken tarihini yeniden izlemek için aynı yalvarışa aittir. Büyüleyici ama hem aldatıcı hem de oldukça politik Orhun yazıtlarına rağmen, sekizinci yüzyılın ilk yaklaşık elli yılı (685-743), gerçek Tiele ve Uygur hakimiyetinin çeyrek milenyumu (603-840) içinde kuzeyde oldukça sınırlı bir Türk gücü dönemi olarak kabul edilebilir.

8 Ayrıca, Karakum’un yerini açıklığa kavuşturma girişimi ve Yinshan‘daki Türklerin ekonomik temelinin tasviri için Suzuki 2011’e bakın. Bu makaleye dikkatimi çektiği ve bana gönderdiği için Michael Drompp’a içten teşekkürlerimi sunarım.

9 Bu düşünce çizgisinin yan etkilerinden biri, Orhun yazıtlarındaki hâlâ gizemli olan Tögültün yazısını tanımlama girişimi olabilir. Bunun, “Çogay Dağı ve Tögültün ovası” ikili ifadesinde Yinshan ile ilişkilendirildiği açıktır. Çeşitli akademisyenler bu yer adını yerelleştirmeye çalışmışlardır (bkz. Li 2011, WHO, Ordos platosu da dahil olmak üzere Huanghe’nin tüm üst bölgesi için geniş bir anlam önermektedir). Huanghe ve Heihe’nin iki alüvyonlu vadisinin bu ad altında anlaşılmaması gerektiğini merak ediyorum
: birleştikleri yerde hâlâ Tuoketuo 托克托 – daha önceki Tuoketun 托克屯 – oldukça yakın bir isme sahip bir ilçe var mı? – ve en doğudaki müstahkem nokta 708’de bu alanın etrafına inşa edildi. J. Jeong, Tögültün yazï’yi Tümed bozkırıyla özdeşleştirmeyi önerdi (bkz. Li 2011, 375 dipnot 6), Tümed bozkırı Tuoketuo’nun hemen kuzeyinde olduğu için benimkine oldukça benzer bir çözüm. Çin fethi, Çogay’ı, Tögültün’den kesmiş olurdu ve ikisi de Gobi’nin güneyinde bir imparatorluk merkezini sürdürmek için gerekli olurdu.

10 Differently Skaff 2012, 309, bu yıllarda Çin sınırına yapılan akınların azlığı nedeniyle Moğolistan’ın fethinin 688-693 yılları arasına yerleştirilmesini tercih ediyor.

cum grano salis*: latincede “tuz tanesiyle” anlamına geliyor. bir deyim olarak kullanılıyor ve bizdeki “kılıkırk yarmak”, “bin dereden su getirmek” (daha doğrusu kılıkırk yararak kabul etmek, bin bir çabadan sonra kabullenmek anlamlarında) deyimlerinin karşılığıdır. bir olaya doğrudan teslim olmayıp, ona şüpheyle bakmayı gerektirir.

Kaynak: “Ötüken’den Uzakta: 7. Yüzyıl Doğu Türklerine Jeopolitik Bir Yaklaşım”, J. Bemmann, M. Schmauder (editör), MS 1. Milenyumda Avrasya Bozkır Bölgesi Boyunca Etkileşimin Karmaşıklığı, (Bonn Asya Arkeolojisine Katkılar, 7), Bonn, 2015, s. 453-461. Etienne de la Vaissière  https://www. academia.edu/23883202/AWAY_ FROM_THE_ÖTÜKEN_A_ GEOPOLITICAL_APPROACH_TO_THE_ SEVENTH_CENTURY_EASTERN_TÜRKS