Art & Culture CIVILISATIONS FIRST TURKEY FIRST

Demokrasinin Beşiği Anadolu Tiyatroları…

04/02/2023

629

TESPİT: Yaşar Yılmaz hocamız Anadolu’daki antik tiyatrolar konusunda ülkemizde de yandaşları çokça bulunan batı ve yunan tezlerinin aksine kendimize ait olan bir tez geliştirmiştir. Burada kendimizden kastımız Anadolu’da 12.000 yıldır süregelen genetik zenginliklerin oluşturduğu kendi kültürümüzdür.

SORU: MÖ 750 yılında Anadolu’da başlayan tiyatro geleneği üzerinden “Demokrasi’nin Beşiği Türkiye” temasını dünyaya nasıl anlatabiliriz.?

Yaşar Yılmaz ve Anadolu Antik Tiyatroları

Yaşar Yılmaz beyin burada dikkat çektiği kavramlar kent, demokrasi ve İç Anadolu’daki Hititler ve güney batı Anadolu’daki Luvilerin geliştirdiği mühendislik bilgileridir. Bu bilgiler eski Sümer’den, eski Mısır’dan, Mezopotamya’dan gelen bilimsel bilgilerle etkileşim içerisinde bulunmuş ve bir sentez geliştirilmiştir.

Hitit imparatorluğu döneminin mirası olan imparatorluk mühendisliği, batı Anadolu’daki kent devletlerinde geliştirilen demokrasi anlayışı ve kent meclisleri ile birlikte en üstte de Roma’dan kalan imparatorluk zihniyetinin bileşiminin tiyatroları ile Anadolu’da sahneye koyduğu anlayış ve felsefenin, coğrafyanın tarihi çerçevesinde Türkiye coğrafyasındaki uygarlığın dünyaya anlatılması açısından önemi son derece zengindir ve önemlidir.

Hocamızın mühendislik bilimi üzerinden giderek 40 bin kilometreyi aşkın, dünyanın etrafını dolanmak ile eşdeğer bir mesafedir, ulaştığı gerçek; demokrasinin beşiğinin Türkiye coğrafyası olduğu gerçeğine götürmektedir bizleri.

Bu sentezin neticesinde kuzeyden güneye Amasya Antakya çizgisinde Anadolu tiyatroları ortaya çıkmıştır. Burada Roma’nın mühendislik bilgisi bu tiyatroları başka bir boyuta çıkarmıştır. Sanılanın aksine tiyatrolar Helenistik dönem mirası olmayıp çok daha eski dönemlere tarihlenmektedir.

Tiyatroların en ücra yerlerde, dağların tepelerinde bile açılıyor olması, tiyatroların üstlendiği insanların eğitilmesi işlevi ile de ilgilidir. Tiyatroları geliştiren iki anlayış Hititler ve Roma’da var olan imparatorluk mirasıdır, her iki imparatorluk da çekirdek coğrafyalarının çok daha ötesine uzanmışlar ve tiyatroların gelişiminde büyük katkılar sağlamışlardır.

Milliyet Arkeoloji Dergisi (@DergiArkeoloji) / Twitter

Ayrıca dikkate değer bir konu doğudan gelen Pers akınları neticesinde batı Anadolu’daki yerleşik düşünürler ve sanatçılar Yunanistan’a göç etmişler ve orada medeniyet geliştirmişlerdir; kaynak Anadolu’dur.

Anadolu Tiyatroları

Burada ayrıca 1200’lü yıllarda Anadolu’ya insanları göç ettiren Moğol akınlarından söz edebiliriz ve bu Moğol akınları neticesinde de Anadolu Türkleşmiş ve Türk dili Anadolu’nun hakim dili haline gelmiştir. Demek ki doğudan Perslerin ve daha sonra Moğolların akımları Türkiye’de ve Yunanistan’da bambaşka bir medeniyet ve kültür ortamı yaratmıştır.

D E M O K R A S İ

İngiliz Demokrasisi

Magna Carta… Özgürlük, eşitlik, kardeşlik

“İngiltere için “demokrasinin beşiği” tanımı kullanılmasının nedeni şudur: 1215 yılında Kral John’un keyfi uygulamaları aristokratları canından bezdirir. Savaşlar ilan eden, halktan toplanan vergileri istediği gibi harcayan, istediği kişiyi tutuklatıp zindana attıran krala karşı büyük bir direniş başlar. Sonunda Magna Carta (Büyük Ferman) imzalanır. Fermanın iki temel ayağı vardır. Birincisi, kralın bundan böyle istediği gibi vergi alamaması, harcamalarının denetlenmesidir.

Buradan bütçe sistemi ve denetim mekanizması olarak parlamento doğdu. İkincisi, kralın keyfi tutuklamalarına getirilen sınırlamadır. Magna Carta’nın 39. maddesi bunu şöyle ifade eder: “Özgür hiç kimse kendi benzerleri tarafından ülke kanunlarına göre yasal bir şekilde muhakeme edilip hüküm giymeden tutuklanmayacak, hapsedilmeyecek, mal ve mülkünden yoksun bırakılmayacak, kanundışı ilan edilmeyecek, sürgün edilmeyecek veya hangi şekilde olursa olsun zarara uğratılmayacaktır.”

Amerikan Demokrasisindeki Likya İlhamı

Anadolu’daki demokrasi hareketi Amerika’nın kuruluş belgesinde yansıtmıştır, federal anayasada Likya’daki Hukuk’a ve özerk yapılara atıf yapılmıştır.

Patara Demokrasinin Beşiği

Köy Demokrasisi

Çin kuruluşundan bu yana tek parti yönetimi altında ve demokrasiyi kavram olarak kabul etmeyen, köydeki muhtarı bile vatandaşlarının, köylülerin seçmesine izin vermeyen komünist partiyi devreye sokan bir yönetim altında bulunmaktadır. Çinli köyde muhtar bile seçemez.

Türkiye Coğrafyasının Tarihi

Anadolu Tiyatrosu MÖ 750. Şekspir Tiyatrosu MS 1500.

1250’li yıllarda düzenlenen Magna Carta belgesine dayandırılarak İngiltere demokrasinin beşiği olarak adlandırılmaktadır. Shakespeare de İngiliz tiyatrosunun zirvesi olarak 1500 yıllarda eserlerini sahnelemiştir. Görüldüğü üzere Anadolu tiyatrosunun başlangıcı ile arada 2000 yılı aşkın bir süre sonra söz konusudur. Tiyatrolar özelinde ortaya konulan Anadolu’daki demokrasi hareketi İngiltere’de ancak 1250’li yıllarda ortaya çıkmıştı.

O zaman bizim buradan yürümemiz gereken coğrafyanın tarihi konusudur.

Coğrafyamızın, Türkiye coğrafyasının tarihini yetiştirdiği kişilikleri çok iyi zihnimizde canlandırmalı ve bu buradan evrensel anlamda bağlantıları tesis etmeliyiz. Bu da ülkenin aydınlarına düşen bir vazifedir. Çin halk cumhuriyeti, ülkesinin tanıtımını yaparken sürekli istatistiklerden, istatistiki bilgilerden yararlanmaktadırlar. 1978’de başlayan Çin’in kalkınma hareketi hep bu şekilde ilerletilmiştir tanıtım ve istatistik haline gitmektedir.

Türkiye Coğrafyası

Türkiye açısından değerlendirildiğinde ise ülkenin coğrafyasının 12.000 yıllık tarihi sürekliliği ve buradan yansıyan ekonomik ve sosyal gelişmeler konusu en başta gelmektedir. Ülkenin tanıtımı deniz kum hava göl turizmine indirgenemeyecektir. Coğrafyanın yarattığı değerlerin düşünürlerin sanatçıların kültür insanlarının dünya çapında tanıtımı gerekmektedir.

Türkiye’nin tarihi 1071’den başlamamaktadır, arkeolojik kazılar bizi ne kadar geriye getiriyorsa oraya kadar gidebilmeliyiz. 2023 yılı itibari ile bu bizi Karahantepe, Göbeklitepe gibi yerleşimlerle 12.000 yıllık tarihi bir geçmişe götürmektedir.

Türkiye coğrafyasında 12,000 yıl geriye giden tarihsel derinlik başka nerelerde vardır acaba? Önce Çatalhöyük ardından Karahantepe, Göbeklitepe tüm bu batılı tezleri çürütmüştür.

Büyük İskender

Anadolu’da Yunancanın yaygın dil haline gelmesi büyük İskender ile gerçekleşmiş ve İskender kendisi Yunanlı olmadığı halde, Makedon olduğu halde hocası olan Yunanlı Aristoteles, İskender’in zihniyetini yeniden inşa eden bir hocadır, filozoftur. Bu şekilde Anadolu’yu fetheden İskender Anadolu’nun yerli dillerini Hititçe, Luvice, Likyaca, Karyaca, Lidyaca vb. dillerini ortadan kaldırılmış onun yerine Yunancayı resmi bir dil haline getirmiştir. İskender öncesi dönemde Anadolu’nun yerli dillerin hakimiyeti de neticede yokolmuştur. Devamında da Roma imparatorluğu İskender’in uygulamasını sürdüre gelmiştir. Doğu Roma’nın da resmi dili Grekçe olmuştur.

Daha sonra Türkler geldiğinde de 1200’lü yıllardan itibaren Türkçe, Anadolu’nun resmi dili haline gelmişti.

MÖ 750 Anadolu Tiyatrolarının Başlangıcı

Tiyatronun başlangıcı batı ve güney batı Anadolu kültürüne özgü bir kültür sanat üretimidir Milat’tan önce 750 li yıllarda tahta sıralarda başlamış, daha sonra Milat’tan önce 450’li yıllara gelindiğinde taş yapılar tarzında kendini göstermiştir. Burada yüzyıllar içerisinde yapısal gelişim süreci olduğu apaçıktır, çünkü en batıdaki noktadan daha Kapadokya içlerine kadar olan tiyatrolarda hep 30 derecelik eğim uygulanmıştır. Aksi taktirde yapının sel ve benzeri doğa olayları karşısında yıkılacağını tecrübeyle öğrenen yapı ustaları bu tekniği uygulamışlardı.

Pers Anadolu’su

Lydia’nın başkenti Sardes’in, MÖ 546 yılında Pers krallığının kurucusu Kyros tarafından ele geçirilmesi ile Batı Anadolu Pers topraklarına katılmıştır. Pers egemenliğinin başlaması ile Yunanlıların MÖ 650’den MÖ 545’e kadar süren 100 yıllık dünya kültür liderliği sona ermiştir. Anadolu’da iki yüz yılı aşkın bir süre boyunca (MÖ 545-334) Pers yönetimi hâkim olmuştur.

Atina Delos Birliği

Anadolu Perslerin eline geçince, batı Anadolu’daki özellikle düşünürler yazarlar sanatçılar Atina’ya göç etmişlerdir. Atina’da Delos birliği kurularak Anadolu’dan gelenlerin getirdiği zenginliklerle birlikte Atina altın devrini yaşamıştır. Yunan Medeniyetinin kaynağında Anadolu’dan götürülen zenginlikler vardı.

Bu şekilde de tiyatro geleneğini Anadolu’dan Yunanistan’a götürmüşlerdir.

Coğrafyacı Strabon, tarihçi Heredot, destan yazarı Homeros hep Anadolu yazarlardır.

Tiyatro Sayıları: İngiltere, Yunanistan ve Türkiye

Birleşik Krallık’taki tiyatro salonu sayısı 2004-2021: 2021’de Birleşik Krallık genelinde 860 sinema salonu vardı ve bu, pandemiden önceki iki yıl önceki 840 sinema salonuna göre %2 artıştır.

Bugün Atina’da 152 tiyatro salonu bulunmaktadır.

Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy, 2021 yılı itibariyle kayıtlı sinema ve tiyatro salonlarının sayısını açıkladı. Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy, 2021 yılı itibariyle 608 kayıtlı özel tiyatro bulunduğunu, bunlardan aktif olan tiyatro sahnesi sayısının ise 105 olduğunu kaydetti.

The City at the Theater in Anatolia from the 260s to the 320s AD: Signs of a Major Transformation

Türkiye Düşünürler Coğrafyası

Antic Theatres in Anatolia

Roman Theatres

Tarihin Tanıkları Antik Tiyatrolar

Milet Bilgeleri

Miletos, en parlak dönemini M.Ö 7. ve 6. yüzyılda yaşamıştır. Özellikle M.Ö. 650’den sonra Karadeniz ve Akdeniz’deki kolonileri sayesinde çok zenginleşmiştir. M.Ö. 546’da Perslerin eline geçmiştir. Daha sonra Roma döneminde de bağımsız bir kent olmuştur.