Divanı Lugat it Türk’te Atasözleri

By Levent Ağaoğlu

30/01/2024

0

435

Etli tırngaqlı adırmas. Et tırnaktan ayrılmaz.
Adın kişi nengi nengsinmez. Başkaların malı mal sayılmaz.
Anuq utru tutsa yoqqa sanmas. Hazır olan öne konsa yok sayılmaz.
Bart kiçiğ bolsa angut bedük ür. Delik küçük olsa da tıpayı büyük vur.
Sartnig azuqı arıg bolsa yol üze yer. Tüccarın azığı temiz olsa yol üzerinde yer.
Küz keligi yazın belgürer. Sonbaharın (güz) gelişi yazdan bellidir.
Alımçı arslan, berimçi sıçgan. Alacaklı aslan, borçlu sıçan.
Boş nengke idi bolmas. Serbes (başıboş) bırakılan bir şeyin sahibi olmaz.
Böri qoşnısın yemes. Kurt komşusunu yemez.
Buğday qutında sarqıç suwalur. Buğdayın lutfuyla karamuk da su bulur.
Evdeki buzagu öküz bolmas. Evdeki buzağı öküz olmaz.
Yadag atı çaruq kuçi azuq. Yayanın atı çarığı, gücü azığıdır.
Çaxşaq üze ot bollmas, çaqraq bile uwut bolmas. Taşlık dağda ot, kelde utanç olmaz.
Qalın qulan çuwgasız bolmas. Eşek sürüsü kılavuzsuz olmaz.
Ekki bugra egeşür otra kökegün yançılür. İki deve çarpışır, aralarında gök sinek ezilir.( Bugünkü şekli ise atlar tepişirken aralarında eşekler ezilir)
Quruq yıgaç eğilmes, qurmış kiriş tügülmes. Kuru ağaç egilmez, gerilmiş yay bağlanmaz.
Yılan kendü ergisin bilmes tewe boynın egri ter. Yılan kendi eğrisini bilmez, devenin boynuna eğri der (Bugünküşekli. Gözündeki merteği görmez, başkasının gözündeki çapağı görür.)
Endik üme ewligni agırlar. Şaşkın konuk ev sahibini ağırlar.
Erdem başı til. Erdemin başı dildir. ( iyi konuşmayı bilen saygı görür)
Ermegüke bulıt yük bolür. Miskin kişiye bulutun gölgesi bile yüktür.
Beş erngek tüz ermes. Beş parmak birbirine denk değildir,( Bugünkü şekli. Beş parmağın beşi de bir değildir)
Künde erüq yoq, beyde gıyıq yoq. Güneşte çatlak yok, beyde verdiği sözden dönme olmaz.
Eşiç ayur tüpüm altun, gamıç ayur men qanda men. Tencere der dibim altın, kepçe der ben nerdeyim? ( bugünkü şekli. Tencere dibin kara, seninki benden kara)
Alp erig yawrıtma, ıqılaç arqasın yargıma. Yiğit kişiye zarar verme, çevik atın sırtını yara yapma.
İm bilse er ölmes. İşareti (Parolayı) bilen adam öldürülmez.
İngen ıngrasa botu bozlar. Dişi deve inleyince yavru deve homurdanır.
İzlik bolsa er öldimes, içlik bolsa at yagrimas. Ayağında çarık varsa adam yalınayak gitmez, sırtında eyer kumaşı varsa atın sırtı yara olmaz.
Qaynar ögüz keçigsiz bolmas. Coşkun nehir geçitsiz olmaz.
Bir qarga bile kış kelmes. Bir kargayla kış gelmez. ( Bu günkü şekli. Bir çiçekle yaz gelmez)
Uygur yıgaç uzun kes temür gısga kes. Ey Uygur ağacı uzun kes, demiri kısa kes.
Kökke sudsa yüzke tüşür. Göğe doğru tükürsen, tükrük yüzüne düşer.
Tegirmende tugmış sıçgan kök kökreginge qorqmas. Değirmende doğan sıçan gök gürlemesinden korkmaz.
Közden yırasa köngülden yeme yırar. Âşıklar birbirinden uzaksa sevgileri de azalır. (Bu günkü şekli. Gözden uzak olan, gönülden de uzak olur.)
Yüzke körme, erdem tile. Yüze bakma, erdeme ve terbiyeye bak.
Alın arslan tutar, küçün kösgük tutmas. Hileyle aslan bile yakalanır, ama zor kullanılarak korkuluk bile yakalanamaz.
Tewe yük kötürse gamıç yere kötrür. Deve yükü taşıyorsa, kaşığı da taşıyabilir.
Közegü uzun bolsa elig köymes. Köseği( ateşi karıştırmakta kullanılan demir parçası) uzun olursa el yanmaz.
Kül ürginçe köz ürse yeg. Köze üflemek, küle üflemekten faydalıdır.
Küninig küline tegü yagı. Kuma küllerine kadar düşmandır.
Kim kür bolsa küwez bolür. Her kim yürekli ve sertse mağrur olur.
Tewe bedük erse mayagı bedük ermes. Deve büyüktür, pisliği küçüktür.
Birin birin ming bolur, tama tama köl bolür. Birer birer bin olur, damlaya damlaya göl olur.
Neçe munduz erse eş edgü, neçe egri erse yol edgü. Ne kadar budala da olsa bir yoldaş iyidir. Ne kadar eğri de olsa bir yol iyidir.
Süsgen udqa Tengri müngüs bermez. Tos vuran öküze Tanrı boynuz vermez.
Oglaq yiliksiz, oglan biligsiz. Oğlakta (kemiklerinde= ilik olmaz, bebekte akıl olmaz.
Bütün ümlüg qança qolsa olturur. Donu sağlam olan nasıl isterse öyle oturur.
Saqaq biçer, saqal oxşar. Sakalı okşarken, çeneyi keser. ( Bu günkü şekli. El öperken ayak çiğner)
Otug odguç birle öçürmes. Ateş alevle söndürülmez.
Ögüngüçi üminda artatrur. Kendi kendini öven, donunu kirletir.
Öküz adagı bolgınça buzagu başı bolsa yeg. Öküz ayağı olmaktansa buzağı başı olmak yeğdir.
Qaz kopsa ördek kölüg ellenür. Kaz uçup giderse, ördek gölü sahiplenir.
Tünle bulıt örtense ewlük urı keldürmişçe bolur, tangda bulıt örtense ewke yagı kirmişçe bolür. Bulutlar geceleyin kızıla dönerse bu kadının erkek bir çocuk doğuracağı anlamına gelir. Eğer bulutlar şafak vakti alev alevse bu baskın yapan düşman eve girdi demektir.
Qarga qazga ötgünse butı sınur. Karga kazla aşık atsa ayağı kırılır.
Qaçış bolsa qaya görmes. Korku ve dehşet söz konusu olduğunda insanlar dostlarını bile tanımazlar.
Qadaş temiş qaymaduq, qadın temiş qaymış. (Ona) hısım demişler önemsememiş, kayın demişler (Onları) dikkate almış.
Qalıng berse gız alır, kerek bolsa qız alır. Bir kişi başlık parası verirse gelini bakire bulur.
Qanıg qan birle yumas. Kan kanla yıkanmaz.
Arslan garisa sıçgan ütin kodezür. Aslan yaşlanırsa avlanmak için sıçan deliği gözler.
Öldeçi sıçkan müş taşaqın qaşır. Ölümü yaklaşan sıçan kedi taşağı kaşır. (Bu günkü şekli . Eeceli gelen it cami duvarına işer)
Quruq qaşuq agızqa yaramas, quruq söz qulaqqa yaqışmas. Kuru kaşık ağza yakışmaz, değersiz söz kulağa ulaşmaz.
Kiçigde katıqlansa ulgadu sewnur. Gençliğinde çalışan kimse, yaşlılığında mutlu olur.
Xan işi bolsa qatun işi qalır. Hakanın işi yaklaştıysa, hatunun işi ertelenir.
Qoş Qılıç qınqa sıgmas. İki kılıç kına sığmaz. (Bu günkü şekli iki karpuz bir koltuğa sığmaz)
Qız birle küreşme, qısraq birle yarışma. Bakireyle güreşme (Çünkü güçlüdür seni yere serer) genç kısrakla yarışma.(Yaşlı bir attan daha çevik ve coşkundur, seni geçer)
Öz köz ır qışlag. Bir adamın kendi gözleri, dağın güneş alan tarafındaki kışlak gibidir.
Qılnu bilse qızıl keder, yaranu bilse yaşıl keder. Bir kadın cilveli ve fingirdek olunacağını biliyorsa kızıl ipek giyer, alımlı ve cana yakın olunacağını biliyorsa yeşil ipek giyer.
Ekki qoçngar başı bir eşitçe bışmas. İki koç başı tek tencerede pişmez. ( Bu günkü şekli. Bir posta iki kişi oturmaz)
Qowı er qudugqa kirse yel alır. Talihsiz adam kuyuya girse bile rüzgar onu oradan çekip çıkarır. (Ziya Paşa bunu şu şekilde vecize haline çevirmiş. Bi baht olanın bağına bir katresi düşmez. Baran yerine dürü Güher yağsa semadan. Yağmur yerine gökten inci yağsa bahtı olmayanın bağına bir tanesi düşmez)
Qalın qaz qılavuzsuz uçmaz. Kaz sürüsü kılavuzsuz uçmaz.
Saçratgudın qorqmuş quş qırk yıl ardı yıgaç üzre qonmas. Bir kez kapana yakalanan kuş kırk yıl çalı üzerine konmaz. ( Bu söz Peygamberin şu hadisine uygun düşer. Bir mümin kertenkelenin yatağında iki kez ısırılmaz)
Sawın sagraqqa tegir. Gözel sözle beylerin kadehine bile erişilir.
Barıq utra tutsa yuqqa sanmas. Konuğa var olan şey sunulursa misafirperverlik yerine getirilmiş olmaz. (Bu gün bu sözün tam tersi olarak şu söylenir. Konuk umduğunu deği bulduğunu yer.)
Tewe silkinse eşekke yük çıkar. Deve silkinse eşeğe yük çıkar.( Bu gün bunun yerine zengin silkinse fakire sermaye olur sözü kullanılmaktadır)
Bir tülki terisin ekile soymas. Bir tilkinin derisi iki kere yüzülmez.
Suw bermekse süt ber. Sana su vermeyene süt ver.
Tag tagqa qawuşmas, kişi kişike qawuşur. Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.
Tamu qapgın açar tawar. Rüşvet cehennemin kapısını bile açar.
Yazıdaqı süwlin edergeli ewdeki taqagu ıçgınma. Kırdaki sülünü avlamaya gittiğinde evdeki tavuğu kaçırma. (Bu gün bu söz Pirince giderken evdeki bulgurdan olma şeklinde söylenilmektedir.)
Taygan yügrükin tilkü sewmes. Tilki hızlı koşan tazıyı sevmez.
Muş yaqrıqa tegişmes, Ayur kişi nengi yaraşmas.Kedi asılı yağa erişemezse “insanoğlunun yiyecekleri zaten bana yaramaz” der. (bu gün bu söz “Kedi erişemediği çiğere pis der” şeklinde söylenmektedir.
Tılın tergike tegir. Nazik konuşan (kişi) kurulu sofraya ulaşır.
Awçı neçe tew bilse adıg ança yol bilir. Avcı ne kadar hile bilirse, ayı da o kadar (Kaçış yolu) yol bilir.
Tigmeginçe önmes tilemeginçe bulmas.( Ağaç) dikilmedikçe büyümez, Ülküler aranmadıkça ( peşinden koşulmadıkça) bulunmaz (Ulaşılmaz)
Ewlig todgursa közi yolqa bolür. Ev sahibi misafirin karnını doyurunca konuğun gözü yolda olur.
Aç ewek, toq tölek. Aç (Yemek için) aceleci, tok sakin olur. (Bu gün bu söz yerine” aç doğrar (Çorbaya ekmek doğramak) tok yer”
El qalır törü qalmas. Ülke terk edilir, töre terk edilmez.
Yawlaq tillıg begde kerü yalngus tul yeg. Kadının dul olması, ona sürekli söven bir kocası olmasından daha iyidir.
Arslan kökrese at adagı tuşanur. Aslan kükreyince atın bacakları kösteklenir.
Qalın bulutug tüpi sürer qarangqu ışıng urunç açar. Kalın,karanlık bulutları ancak güçlü rüzgar sürüp götürür.
Tütüşmeginçe tüzülmes tüpürmeginçe açılmas. Kavga olmadan barış olmaz. Rüzgar esmeden gökyüzü berraklaşmaz.
Tüzün birle uruş, üstün birle tireşme. Yumuşak huylu kimselerle tartış, anlayışsız ve küstahlarla tartışma.
Yazıda böri ulısa ewde it bagrı tartışur. Ovada bozkurt ulusa, evde köpeğin ciğeri sızlar.
Ulugnı uluglasa gut bulur. Biri yaşlıya saygı gösterirse kut bulur.
Tagıg ugrugın egmes, tengizni qayguqın bögmes. Dağ kemenle eğilmez, denizin önü kayıkla eğilmez.
Alplar birle uruşma, begler birle turuşma. Yiğitlerle savaşma, beylere karşı durma.
Usuqmuşqa saqıg qamug suw körnür. Susamışlara bütün seraplar su görünür.
Yaqını uşaqlasa başqa çıkar. Düşmanını küçümsersen başına gelir.
Üme gelse qut kelir. Konuk gelse kut da gelir.( bu gün bu söz” konuk bereketiyle gelir” şeklinde söylenmektedir)
Yaş ot köymes, Yalawar ölmes. Yaş ot yanmaz, elçi öldürülmez.
Yalnguq oglı yoqadur etgü atı qalir. İnsanoğlu öünçe yiter gider. Hayırlı işler yapanın geride iyiadı kalır.( Bu söz Peygamberimizin ameli Salih hadisine çok uygun düşmektedir)
Barçın yamagı barçınqa, qars yamagı qarsqa. İpek yama ipeğe, yün yama yüne (daha uygundur). Bu söz Ziya paşanın “Nadanlar eder nadanla telezzüz. Divanelerin hemdemi divane gerektir vecizsiyle taçlanmıştır. (Kaba insanlar kabalarla sohbetten tat alır. Divaneler divanelerle sıkı sıkıya dost olmalıdır)
Ata tonı ogulqa yarasa atasın tilemes. Babanın giysileri oğla denk geldiğinde babasını istemez.
Yazın qatıqlansa qışın sewnür. Yazın sıkı çalışan kışın sevinir.
Ot tütünsüz bolmas Yigit yazuqsuz olmas. Dumansız ateş olmaz, yiğit günahsız olmaz.
Bilmiş yek bilmedük kişiden yeg. Bildiğin şeytan bilmediğin adamdan hayırlıdır.
Aş tatgı tüz yogrin yemes. Yemeğe lezzeti tuz verir, tuz çanakta tek başına yenmez.
Yatnıg yaglıg tikusinden oznig qanlıg yudruq yeg. Yabancının yağlı lokmasından akrabanın kanlı yumruğu yeğdir.