Harezm: Köne Ürgenç (Türkmenistan) ve Ürgenç (Özbekistan)

Harezm

Harezm, günümüzde Özbekistan topraklarının Harezm vilayetini ve Türkmenistan topraklarının Daşoğuz vilayetini kapsamaktadır, özellikle de Harezm’in bilinen başkenti Ürgenç şehri Türkmenistan’ın Daşoguz vilayetinin günümüz tabiri ile Köhne Ürgenç topraklarında yer almaktadır.

Harezm, Orta Asya tarihinin önemli siyasi ve kültürel merkezlerinden biridir ve eskiden, şu anki durumundan daha geniş topraklara sahip olduğu bilinmektedir. Bu topraklarda hüküm süren hükümdarlar Hârizmşahlar olarak anılmaktadır ve bilinen 4 hanedanın hükümdarlığına ev sahipliği yapmıştır.

Harezm’in başkenti 995 senelerine kadar Kât şehri olmuştur, fakat Sâmânîlerin (819-999) desteği ile Harezm’e hâkim olarak tayin edilen Me’munoğulları hanedanı, tarihi milattan öncesine dayanan Afrigoğulları hanedanına son vererek Harezm’in başkentini ilk defa Ürgenc’e taşımaktadır.

Ürgenç şehri tarihi kaynaklarda Gürgenç olarak da bilinmektedir ve 1645 senelerine kadar Harezm’in başkenti konumundadır. Bu tarihler sonrasında Ürgenç şehri harabe vaziyetinde olup, Hive yakınlarında bir şehir kurulmuş ve yeni şehre Ürgenç adı verilmiştir. Bu sebepten ötürü de eski Ürgenç toprakları, bu topraklarda yaşayan nüfusun dili ile “Köhne Ürgenç” olarak ifade edilmektedir. Köhneürgenç,
Türkmenistan’ın Daşoguz vilayetinin en önemli tarihi ve ticaret merkezlerinden biridir ve günümüzde bile Harezmşahlar olarak hitap edilen Me’mûnoğulları, Altuntşoğulları, Anuşteğinoğulları dönemlerine ait mimarı eserlere veya izlerine dek gelmek mümkündür.

Ürgenç, İpek Yolu üzerinde yer alan bir şehir olması nedeniyle tarihi Harezm tarihi ile uyumlu bir şekilde milattan öncesine dayanmaktadır ve Harezm’in önemli ticaret merkezlerinden biri olduğuna dair bilgiler mevcuttur. Ürgenç şehrinin en parlak dönemlerinden birisi Me’munoğulları hanedanının (995-1017) hâkimiyetine aittir.

Ürgenç şehri bu dönemlerde İslam ve dünya tarihine damgasını vuran âlimlerin bir araya geldiği önemli bilim merkezi halini almıştır. Bu bilim merkezi ilerde “Me’mun Akademisi” olarak hatırlanmaktadır. Bu akademi, dönemin bilim uzmanları olan Birunî ile İbin Sinâ’nın da bir araya geldiği ve kısa bir süre (4-5 sene) birlikte ilmî faaliyetlerde bulundukları, birbirleri ile fikir ve görüşlerini paylaştıkları dönem olarak tarihte iz bırakmıştır.

Me’munoğulları hanedanı ve hanedanın ev sahipliğinde faaliyette bulunan Me’mun Akademisi 1017’de Gazneli Mahmud’un istilası sonucunda son bulmuş ve burada bulunan âlimlerin bir kısmı Birunî başta olmak üzere Gazne’ye götürülmüştür. Fakat bu akademinin tarihi ehemmiyeti hiçbir zaman önemini kaybetmemiş, Harezm ve başkenti Ürgenç şehrinin kültür ve sosyal tarihine ciddi bir itibar kazandırmıştır. Bu bildiride esas amaç
Harezm ve Ürgenç’in eski çağlardan itibaren tarihini kısaca açıklamak ve genel olarak Me’mun Akademisi konusu üzerinde durmaktır.

Özellikle de Me’mûn Akademisi ve burada faaliyet gösteren âlimlerin biyografisi, eserlerinin detaylı bir şekilde incelenmesi ve birbirleri ile karşılaştırılması ve aynı döneme ait olanlarının tespitinin yapılması, akademide görev alan âlimlerin birbirleri ile irtibatlarının araştırılması, bu akademinin önemini daha açık bir şekilde ortaya koyacaktır. Bu akademi Harezm tarihinin incisidir, İbn Sina, Bîrunî, İbn Irâk gibi daha birçok meşhur
Türk ve İslam âliminin bir araya gelmesine olanak sağlamıştır. Birçok âlimin ilmi faaliyetlerinde ve fikir alışverişinde bulunmalarına maddi ve manevi desteklerde bulunmuştur. Burada çalışan her bir âlime Harezmşah Me’mûnoğulları tarafından ayrıca maaş bağlanmıştır. Bu akademi, Gazneli Mahmud’un istilasına kadar âlimler mekânı olarak ayrıcalık elde etmiştir.

Arazgul Rejepova  HAREZM’İN BAŞKENTİ ÜRGENÇ VE ME’MUN AKADEMİSİ (1005-1017)