Meşrutiyetçilik ve Cumhuriyetçilik, Prof Dr Hikmet Özdemir

30/01/2024

313

Bizim İmparatorluk Türkiye’sinde yerli entelektüeller meşrutiyetçidir ve bugünkü
ifadeyle Avrasya coğrafyasından İstanbul’a göç eden Türk entelektüeller cumhuriyetçidir?

Bu ilginç sorunun cevabını doktora öğrenciliğimden beri merak ediyordum ve aradan on yıl
geçtikten sonra 14 Mayıs 2005 günü Hacettepe Üniversitesi’nde düzenlenen Türk
Modernleşme Tarihi Araştırmaları Sempozyumunda “Yenileşmeciler Niçin Cumhuriyetçi
Olamadı?” başlıklı tebliğimde sorunun birinci kısmına yanıt aramıştım. 2

Giderek bu soru dimağımda etkisini arttırmış, yeni bir şekil almıştır:

Avrasya coğrafyasından İstanbul’a göç eden Türk entelektüeller nasıl cumhuriyetçi oldu?

Türk İstiklal Harbinde ve Cumhuriyet Türkiye’sinde Atatürk’le beraber hareket eden
isimlerini söyleyeceğim şahsiyetlerin hepsi cumhuriyetçi: Yusuf Akçura, Sadri M. Arsal, Zeki
Velidi Togan, Mehmet Emin Resulzade, (Atatürk’ten önce vefat eden) Gaspıralı İsmail Bey,
Hüseyinzade Ali, Ağaoğlu Ahmet bu isimlerin hepsi cumhuriyetçi. İmparatorluk ve
Cumhuriyet Türkiye’sine Orta Asya ve Kafkasya şehirlerinden gelen Türk entelektüellerin
tamamı cumhuriyetçi. Bunların bazıları bizzat kendileri tarafından kurulan Türk
Cumhuriyetlerinden geliyorlar. 1876-78 ve devamındaki yıllarda doğmuşlar, üç aşağı beş
yukarı Atatürk’ün kuşağı. Şimdi bunlar da Türk gençleri ve hepsi sıkı cumhuriyetçi. Biraz önce saydığım isimler, Yusuf Akçura, Sadri Maksudî Arsal, Zeki Velidi Togan, Mehmet Emin
Resulzade vs. bunların doğum yerleri Kazan, Bakü, Bahçesaray, ama hepsinin mezarları ya
Ankara ya da İstanbul’da.

Bu büyük milletin Rusya coğrafyasındaki gençleri cumhuriyetçi oluyorlar; Osmanlı coğrafyasındaki gençleri meşrutiyetçi. Bu farklılık için düşündüğüm tek ikna edici kanıt, buradakiler devlet başkanına karşı geldiğinde Halifeye başkaldırmış sayılıyorlar. Ama orada devlet başkanı Çar ve onun makamının Müslüman Türkler açısından dini bir makam hüviyeti bulunmuyor.

Şunu rahatlıkla söylemek isterim ki Avrasya coğrafyasında cumhuriyetçilik bizden öncedir.Onların kurdukları cumhuriyetler de bizimkinden öncedir. Türkmenistan ve Azerbaycan Cumhuriyetleri gibi…

Şimdi bunu bir kenara not edelim. İstanbul’daki aydın camiasında cumhuriyetle ilgili
tereddüt var. Bu tereddüt zaten Ankara – İstanbul ayrımını esas alırsak, cumhuriyet
döneminde İstanbul’da bir süre etkili de olmuştur. İmparatorluktan cumhuriyete geçiş ve
yeniden inşa sürecinde Avrasya coğrafyasından gelen Türk entelektüellerin rolü önemlidir.

Biraz önce ismini saydığım bu şahsiyetlerin başta Yusuf Akçura olmak üzere Türkiye
Cumhuriyeti’nin inşasında, kültür hamlelerinde, Atatürk’ün tarih, dil çalışmalarında bütün bu kişilerin, Mehmet Emin Resulzade’nin, Hüseyinzade Ali gibi şahsiyetlerin etkisi önemlidir.
Zaten ölüm yılları da sırasıyla 1935, 1957, 1970, 1955, 1940, 1941’dir. Bu şahsiyetlerin
bazılarının Atatürk’le çatışmaları edebiyat tarihinin konusudur. Ama Yusuf Akçura Türk tarihi
araştırmalarında olağanüstü katkılarıyla Atatürk’ün hep yanı başında çok önemli bir rol
oynamıştır. Bizim Ankara’daki Dışişleri Bakanlığımızın ilk doğu işleri müdürü Yusuf Akçura’dır.

1 Siyaset Bilimi Profesörü, Cumhurbaşkanlığı (Eski) Başdanışmanı.
Bu konuşma 22 Aralık 2017 günü Ankara’da Avrasya İncelemeleri Merkezi’nde (AVİM) yapılmıştır.
2 Hikmet Özdemir, “Yenileşmeciler Niçin Cumhuriyetçi OIamadı?”, Türk Modernleşme Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, (Ankara, Hacettepe Üniversitesi, 14 Mayıs 2005).

Prof Dr. Hikmet Özdemir