Kadim zamanlardan başlayarak Yunus Emre döneminin sonuna kadar olan dönemdeki kültür eserlerimizden Destanlar, Yazıtlar ve Yazmalardaki kavramların kullanımında aşağıda sıralanan belirgin sıklıklar gözlenmiştir.
- Kişi: Yenisey Yazıtlarından başlayarak yazıtlarda ve yazmalarda Kök kavramının ardından en çok kullanılan kavramdır.
- Kendi: Yunus, Osmanlı
- Könül: Farabi. Yusuf Has Hacip. Yunus Emre.
- Kamu: Farabi
- Kuşak: Farabi Medinetül Fazıla ve Kutadgu Bilig’de Dünya Devleti düşüncesi vardır.
- Kök: Türklerin Tanrıyı ve kendilerini ilişkilendirdikleri evrensellik.
- Küç: Farabi (İdeal Devlet). Tonyukuk (Bilge Güç)
- Ne: İnsan kavramını merkeze alan düşünürlerimiz ise Farabi ve Yunus Emre’dir
Destanlar, yazıtlar ve yazmalardan toplam 21 belgede insan ile ilgili yedi kavram incelenmiştir.
Bu yedi kavram: Kişi. Kendi. Könül. Kamu. Kök. Kuşak. Küç.
En sıklıkla geçen kavram kök (gök, Tanrı). İkinci sırada yer alan kavram ise kişi kavramı.
Türklerin en çok değer verdikleri iki kavram gök (tanrı) ve kişi.
Her iki kavramın da Türklere özgün kimliklerini kazandıran orijinallikleri söz konusudur.
Halk, tanrının Kağan tarafından yönetilmesini istediği kişiler topluluğudur ve halk tarafından sürekli denetim altında tutulmaktadır. Halk burada kağanı sınırlayan güçtür. Tanrı tarafından yaratılanlar üçlüdür; gök, yer ve insan. Ve üçünün de kutsallığı söz konusudur. Kağan insanlar arasında bir insandır ayrıcalığı sözkonusu değildir. Yanlış yaptığında Kut’u, tanrı tarafından geri alınır.
Yedi kriter olarak tespit ettiğimiz 7K1N sisteminde en yoğun kullanılan kriter olarak birinci sırada gök kavramı, ikinci sırada ise kişi kavramı yer almaktadır. Böylece Türklerin destanlar, yazıtlar ve yazmalar ile verdikleri mesaj, yaratan ile yaratılanın birbirinden kopmazlığı, ayrılmazlığıdır.
Gök ve Tanrı kelimelerinin kullanım sıklığı ise açık ara ile en önde yer almaktadır. “Zamanı tanrı yaşar” ifadesinin yer aldığı yazıtta aynı zamanda “kişioğlu ölümlüdür” ifadesi de yer almaktadır. Kişioğlu ile tanrı arasındaki fark zamana tabi olma ve zamanı yaşama fiilleridir. Türklerin kişiye verdikleri önem, sanki ilahi bir kavram.
Kök (Tanrı) den sonra en çok Kişi kavramı kullanılmış. Türklerin ilahiyatının çok derin ve kuvvetli olduğu anlaşılmaktadır.
KAVRAMLAR ÇİZELGESİ (7K1N)
Kişi
|
Kendi |
Könül |
Kamu |
Kuşak |
Kök
|
Küç |
T |
|
Destanlar | ||||||||
. Oğuz Kağan | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
· Dedem Korkud | 1 | 1 | 1 | 3 | ||||
Toplam | 1 | 2 | 1 | 2 | 2 | 8 | ||
Yazıtlar: İlk Yazılar | ||||||||
· Yenisey Yazıtları | 1 | 1 | 1 | 3 | ||||
· Küli Çor Yazıtı | 1 | 1 | ||||||
· Altay Yazıtları | 1 | 1 | ||||||
· Bilge Tonyukuk | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
· Bilge Kağan Yazıtı | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 6 | |
· Kül Tigin Yazıtı | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
· Şine Us Yazıtı | 1 | 1 | 2 | |||||
· Ongin Yazıtı | 1 | 1 | 2 | |||||
· Taryat Yazıtı | 1 | 1 | ||||||
· II. Karabalgasun | 1 | 1 | ||||||
· Hoyto Tamir Yazıtı | 1 | 1 | ||||||
· Yabogan Yazıtı | 1 | 1 | ||||||
Toplam | 6 | 4 | 3 | 2 | 10 | 4 | 29 | |
Yazmalar | ||||||||
· Medinetül Fazıla, Farabi | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 7 |
· Irk Bitig | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
· Kutadgu Bilig, Yusuf HH | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 6 | |
· Divan-ı Lugat it Türk,KM | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 6 | |
· Divan-ı Hikmet, Yesevi | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 6 | |
· Gönül, Vapşı Bakşı | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
· Divan-ı Yunus: Yunus Emre | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 7 |
Toplam | 7 | 7 | 6 | 6 | 6 | 7 | 3 | 42 |
Toplam | 14 | 11 | 11 | 9 | 8 | 19 | 7 | 79 |